خطبه غدیریه امام على(ع)

خطبه غدیریه امام على(ع)

اشارت

ممکن است افراد بسیارى در طول تاریخ از حادثه غدیر و اهمیت آن سخن گفته و از آن تعاریفى ارائه داده باشند، اما هیچ یک از این سخنان نمى توانند بیانگر عظمت و شکوه غدیر باشد، زیرا تنها کسانى مى توانندتعریف جامع از وقایع و حوادث عرضه نمایند که خود پدید آورنده آن باشند. تنها زیبنده خدا، پیامبر(ص) و على(ع) است که غدیر را به بهترین شکل معرفى نمایند.
پیامبر به دستور خداوند سبحان حادثه غدیر را در میان دو نزول قرآنى قرارداد: ابتدا فرمود: یاایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک، و افزود: وان لم تفعل فما بلغت رسالته(مائده،67) و پس از معرفى على(ع) به وسیله پیامبر(ع) با جمله من کنت مولاه فهذا على مولاه، خدا نیز فرمود: الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتى ورضیت لکم الاسلام دیناً(مائده،3)؛ یعنى واقعه غدیر، اکمال دین، اتمام نعمت و موجب رضایت و خوشنودى خداست و روز غدیر ظرف زمانى این ارزشها معرفى کرد.
على(ع) نیز در خطبه عید غدیر خود که خوب است آن را خطبه غدیریه بنامیم به تفسیر و تحلیل این رویداد عظیم تاریخ پرداخت. معرفى این خطبه که در گوشه و کنار برخى از کتابهاى ادعیه و روایت در غربت به سر مى برد و بررسى سند و کتابشناسى آن و شرح پاره هایى از آن، موضوع این جستار است.

.............

1) متن خطبه غدیریه

الحمدللّه الذى جعل الحمد من غیر حاجة منه الى حامدیه طریقاً من طرق الاعتراف بلاهوتیته وصمدانیته وربانیته وفردانیته، و سبباً الى المزید من رحمته ومحجةً للطالب من فضله و کمنّ فى ابطان اللفظ حقیقة الاعتراف له، بانه المنعم على کل حمد باللفظ وان عظم واشهد ان لااله الا اللّه وحده لاشریک له، شهادةً نُزِعت عن اخلاص الطوى و نطق اللسان بها عبارة عن صدق خفّى، انه الخالق البارئ المصور، له الاسماء الحسنى، لیس کمثله شیئ، اذ کان الشیئ من مشیته، فکان لایشبهه مکوّنه. واشهد ان محمّداً عبده ورسوله استخلصه فى القِدَم على سائر الامم على علم منه، انفرد عن التشاکل والتماثل من ابناء الجنس، وانتجبه آمراً وناهیاً عنه، اقامه فى سائر عالمه فى الاداء مقامه اذ کان لاتدرکه الابصار ولاتحویه خواطر الافکار ولاتمثله غوامض الظنن [الظنون] فى الاسرار لااله الا هو الملک الجبّار.
قرن الاعتراف بنبوته بالاعتراف بلاهوتیته واختصه من تکرمته بما لم یلحقه فیه احد من بریّته، فهو اهل ذلک بخاصّته وخلّته، اذ لایختص من یشوبه التغییر ولایخالل من یلحقه التظنین وامر بالصلاة علیه مزیداً فى تکرمته وطریقاً للداعى الى اجابته، فصلى اللّه علیه و کرّم وشرّف و عظّم مزیداً لایلحقه التنفید ولاینقطع على التأبید. وان اللّه تعالى اختص لنفسه بعد نبیّه(ص) من بریته خاصةً علاهم بتعلیته وسمّاهم الى رتبته وجعلهم الدعاة بالحق الیه والادلاء بالارشاد علیه لقرن قرنٍ وزمن زمنٍ، انشأهم فى القِدم قبل کل مَذْرَوٍّ و مَبْرُوٍّ انواراً انطقها بتحمیده والهمها شکره و تمجیده وجعلها الحجج على کل معترف له بملکة الربوبیة وسلطان العبودیة واستنطق بها الخرسات بانواع اللغات بخوعاً له، فانه فاطر الارضین والسماوات، واشهدهم خلقه، وولاّهم ما شاء من امره، جعلهم تراجم مشیته والسن ارادته عبیداً لایسبقونه بالقول وهم بامره یعملون، یعلم ما بین ایدیهم وما خلفهم ولایشفعون الا لمن ارتضى وهم من خشیته مشفقون، یحکمون باحکامه ویستنّون بسنته ویعتمدون حدوده ویودّون فرضه ولم یدع الخلق فى بُهم صُمّاً ولافى عمیاء بکماء، بل جعل لهم عقولاً مازجّت شواهدهم وتفرقت فى هیاکلهم وحقّقها فى نفوسهم واستعبدلها حواسهم فقرر بها على اسماع ونواظر وافکار وخواطر، الزمهم بها حجته واراهم بها محجته وانطقهم عما شهد [تشهد] به بالسن ذَرِبة بما قام فیها من قدرته وحکمته وبین عندهم بها لیهلک من هلک عن بیّنة ویحیى من حىّ عن بیّنة وان اللّه لسمیع علیم[انقال، 42] بصیر شاهد خبیر.
ثم ان اللّه تعالى جمع لکم معشر المؤمنین فى هذا الیوم عیدین عظیمین کبیرین، لایقوم احدهما الا بصاحبه، لیکمل عندکم جمیل ضعه [ضیعته] ویقفکم على طریق رشده ویقفو بکم آثار المستضیئین بنور هدایته ویشملکم منهاج قصده و یوفر علیکم هنیأ َ رفده، فجعل الجمعة مجمعاً ندب الیه لتطهیر ما کان قبله وغسل ما کان اوقعته مکاسب السوء من مثله الى مثله وذکرى للمؤمنین وتبیان خشیة المتقین ووهب من ثواب الاعمال فیه اضعاف ما وهب لاهل طاعته فى الایام قبله وجعله لایتم الا بالایتمار لما امر به، والانتهاء عما نهى عنه، والبخوع بطاعته فیما حثّ علیه وندب الیه فلا یقبل دیناً الا بولایة من امر بولایته ولاتنتظم اسباب طاعته الا بالتمسک بعصمه وعصم اهل ولایته.
فانزل على نبیه(ص) فى یوم الدوح ما بیّن به عن ارادته فى خلصائه وذوى اجتبائه وامره بالبلاغ و ترک الحفل باهل الزیع والنفاق وضمن له عصمته منهم، وکشف من خبایا اهل الریب وضمائر اهل الارتداد ما رمز فیه، فعقله المؤمن والمنافق، فاعزّ معزّ وثبت على الحق ثابت، وازداد جهلة المنافق وحمیة المارق ووقع العَض على النواجد والغمز على السواعد. ونطق ناطق و نعق ناعق ونشق ناشق و استمر على مارقیته، ووقع الادغان من طائفه باللسان دون حقائق الایمان ومن طائفة باللسان وصدق الایمان، وکمّل اللّه دینه واقر عین نبیه(ص) والمؤمنین والمتابعین، وکان ما قد شهده بعضکم وبلغ بعضکم وتمت کلمة اللّه الحسنى على الصابرین ودمّر اللّه ما صنع فرعون وهامان وقارون وجنوده [هم] وما کانوا یعرشون وبقیت حثالة من الضلال لایألون الناس خبالاً یقصدهم اللّه فى دیارهم ویمحو اللّه آثارهم ویبید معالمهم ویعقبهم عن قرب الحسرات ویلحقهم بمن بسط اکفهم ومد اعناقهم ومکنهم من دین اللّه حتى بدلوه ومن حکمه حتى غیّروه وسیأتى نصراللّه على عدوّه لحینه واللّه لطیف خبیر وفى دون ما سمعتم کفایة وبلاغ. فتاملوا ـ رحمکم اللّه ـ ما ندبکم اللّه الیه وحثّکم علیه واقصدوا شرعه واسلکوا نهجه ولاتتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله.
ان هذا یوم عظیم الشأن، فیه وقع الفرج، ورفعت الدرج، ووضحت الحجج وهو یوم الایضاح والافصاح عن المقام الصراح ویوم کمال الدین و یوم العهد المعهود ویوم الشاهد والمشهود ویوم تبیان العقود عن النفاق والجحود، ویوم البیان عن حقائق الایمان، ویوم دحر الشیطان، ویوم البرهان، هذا یوم الفصل الذى کنتم توعدون، هذا یوم الملاء الاعلى الذى انتم عنه معرضون، هذا یوم الارشاد، ویوم محسنة العباد، ویوم الدلیل على الرّداد، هذا یوم ابدى خفایا الصدور ومضمرات الامور، هذا یوم النصوص على اهل الخصوص، هذا یوم شیت، هذا یوم ادریس، هذا یوم یوشع، هذا یوم شمعون، هذا یوم الأمن والمأمون، هذا یوم اظهار المصون من المکنون، هذا یوم ابلاء السرائر، فلم یزل ـ علیه السلام ـ یقول: هذا یوم هذا یوم، فراقبوا اللّه ـ عزّ وجلّ ـ واتقوه واسمعوا له واطیعوه، واحذروا المکر ولاتخادعوه وفتّشوا ضمائرکم ولاتواربوه، و تقربوا الى اللّه تعالى بتوحیده، وطاعة من امرکم ان تطیعوه ولاتمسکوا الکوافر، ولایجنح بکم الغى فتضلوا عن سبیل الرشاد باتباع اولئک الذین ضلّوا واضلّوا، قال اللّه ـ عزّ من قائل ـ فى طائفة ذکرهم بالذم فى کتابه: «انا اطعنا سادتنا وکبرائنا فاضلونا السبیلا ربنا آتهم ضعفین من العذاب والعنهم لعناً کبیراً» [احزاب،67و68]،وقال اللّه تعالى: «واذ یتحاجون فى النار فیقول الضعفاء للذین استکبروا انا کنا لکم تبعاً فهل انتم مغنون عنّا من عذاب اللّه من شئ قالوا لو هدانا اللّه لهدیناکم».
افتدرون الاستکبار ماهو؟ هو ترک الطاعةلمن امروا بطاعته، والترفع على من ندبوا الى متابعته والقرآن ینطق من هذا عن کثیر، ان تدبّره متدبّر، زجره ووعظه، واعلموا ایها المؤمنون انّ اللّه ـ عزّ وجلّ ـ قال: «ان اللّه یحب الذین یقاتلون فى سبیله صفاً کانهم بنیان مرصوص» [صفّ،4]، اتدرون ما سبیل اللّه ومن سبیله؟ ومن صراط اللّه؟ ومن طریقه؟ أنا صراط اللّه الذى من لم یسلکه بطاعة اللّه فیه هوى به الى النار، وأنا سبیله الذى نصبنى للاتباع بعد نبیه(ص) أنا قسیم الجنه والنار، وأنا حجة اللّه على الفجار والابرار وأنا نور الانوار، فانتبهوا من رقدةِ الغفلة وبادروا بالعمل قبل حلول الأجل وسابقوا الى مغفرة من ربکم قبل ان لیضرب بالسور بباطن الرحمة وظاهر العذاب. فتنادون فلا یسمع نداءکم وتضجّون فلا یحفل بضجیجکم وقبل ان تستغیثوا فلا ثغاثوا.
سارعوا الى الطاعات قبل فوت الاوقات، فکان قد جاءکم هادم اللذات فلا مناص نجاءٍ ولامحیص تخلیص. عودّوا ـ رحمکم اللّه ـ بعد انقضاء مجمعکم بالتوسعة على عیالکم والبرّ باخوانکم والشکر للّه ـ عزّ وجلّ ـ على ما منحکم واجمعوا یجمع اللّه شملکم وتبارّوا یصل اللّه الفتکم، وتهادوا نعم اللّه کما مناکم [وتهانوا نعمة اللّه کما هناکم] بالتواب فیه على اضعاف الاعیاد قبله او بعده الاّ فى مثله والبرّ فیه یثمر المال ویزید فى العمر والتعاطف فیه یقتضى رحمة اللّه وعطفه وهیّوا لاخوانکم وعیالکم عن فضله بالجهد من جودکم وبما تناله القدرة من استطاعتکم واظهر البشر فیما بینکم والسرور فى ملاقاتکم والحمدللّه على ما منحکم وعودوا بالمزید من الخیر على اهل التأمیل لکم وساروا بکم ضعفاءکم فى ماکلکم وماتناله القدرة من استطاعتکم وعلى حسب امکانکم. فالدرهم فیه بمأة الف درهم والمزید من اللّه ـ عزّ وجلّ.
وصوم هذا الیوم مما ندب اللّه تعالى الیه وجعل الجزاء العظیم کفالة عنه حتّى لو تعبّد له عبد من العبید فى الشبیبة من ابتداء الدنیا الى تقضیها، صائماً نهارها، قائماً لیلها، اذا اخلص المخلص فى صومه لقصرت الیه الدنیا عن کفایة، ومن اسعف اخاه مبتدءً وبرّه راغباً فله کاجر من صام هذا الیوم وقام نهاره. ومن فطر مؤمناً فى لیلته فکانما فطر فئاماً وفئاماً یعده ها بیده عشرة.فنهض ناهض وقال: و ما الفئام؟ قال: مأة الف نبى و صدیق و شهید،فکیف بمن تکفّل عدداً من المؤمنین والمؤمنات، وأنا ضمینه على اللّه تعالى الأمان من الکفر والفقر، وان مات فى لیلته او یومه او بعده الى مثله من غیر ارتکاب کبیرة فاجره على اللّه تعالى، ومن استدان لاخوانه واعانهم، فأنا الضامن على اللّه ان بقاه قضاه وان قبضه حمله عنه واذا تلاقیتم فتصافحوا بالتسلیم وتهانوا النعمة فى هذا الیوم ولیبلغ الحاضر الغایب والشاهد البائن ولیعد الغنى على الفقیر، والقوى على الضعیف، امر فى رسول اللّه(ص) بذلک، ثم اخذ ـ صلى الله علیه وآله ـ [علیه السلام] فى خطبه الجمعة وجعل صلاة جمعته صلاة عیده وانصرف بولده وسیعتد الى منزل ابى محمّد الحسن بن على(ع) بما اعدله من طعام وانصرف غنیهم وفقیرهم برفده الى عیاله.

2) نگاهى گذرا به مفاد خطبه به عنوان سند جهانى اسلام

امام امیرالمؤمنین(ع) در یکى از روزهاى جمعه که مصادف با روز عید غدیر بوده است، خطبه اى ایراد مى کند که با حمد و ثناى الهى و با کلمات و جملاتى پر معنا و شهادت به وحدانیت ذات اقدس اله و بیان برخى از صفات ثبوتیه و سلبیه او، شروع مى شود، و پس از تشریح اهمیت نبوت و رسالت، و بیان این که گواهى به نبوت، قرین اعتراف به لاهوتیت خداست، به بیان مسئله امامت و مقام امامان(ع) مى پردازد و درباره جایگاه واقعى ائمه، خلقت و نشأت وجودى آنها و دیگر ویژگى هایشان سخن مى گوید.
در ادامه به نقش پراهمیت خود مى پردازد و در کنار حجت ظاهر، شاهدى دیگر را بر حقانیّت خود مطرح مى فرماید. پس از آن، اهمیت روز جمعه و عید غدیر را خاطر نشان مى سازد و فلسفه روز جمعه و اعمال مستحب آن را بیان مى نماید. آنگاه به ارتباط توحید، نبوت و ولایت و دین با یکدیگر اشارت مى کنند و آثار و ثمرات معرفى ولىّ، در واقعه غدیر را به تفصیل بیان کرده و با تعابیرى بلند به تفسیر آن مى پردازد. پس از آن نصایح و پندهاى ارزشمندى مى دهد و با استناد به آیات قرآن مردم را به اطاعت خدا و رعایت تقوا و دورى از گناه تشویق مى نماید. سپس در بیان معناى استکبار، استکبار را سرپیچى از پیروى کسى که مى بایست اطاعت شود مى داند و به تفسیر «طریق»، «صراط» و «سبیل اللّه» مى پردازد و مى فرماید: صراط منم، سبیل اللّه منم، نورالانوار منم و… .
در پایان خطبه بار دیگر مردم را به اخلاق فردى، اجتماعى، مالى و… سفارش مى کند و استحباب روزه روز غدیر و پاداش بس عظیم آن را یادآور مى شود.
گوینده این سخنان کسى است که همه ملل اسلام به علم، فضل، کمال، مقام والا و عدالت و تقوایش اعتراف دارند؛ از این روى جاى دارد همگان به این خطبه به عنوان «سند جهانى اسلام» بنگرند و بدان احتجاج کنند، و به برکت آن، شبهه هاى اعتقادى خود را رفع کنند و مرزبندى هاى ساختگى میان فرقه ها را بردارند، پیوند وثیق میان توحید، نبوت، رسالت و امامت را درک کنند و براساس آن عقاید، احکام و معارف را از باب حکمت و علم نبى دریافت دارند.

3) خطبه غدیریه در منابع روایى

این خطبه اگرچه در کتب اربعه اول یافت نمى شود، اما در دیگر منابع معتبر وجود دارد که برخى از آنها را یادآور مى شویم.

1ـ مصباح المتهجد وسلاح المتعبد: به حسب ظاهر مرجع اصلى این روایت «مصباح المتهجد وسلاح المتعبد» تألیف شیخ طوسى، مؤلف کتابهاى «استبصار» و «تهذیب الاحکام»، از کتب اربعه است، که نویسنده مقاله نیز روایت را از تصویر نسخه خطى آن نقل مى کند.

2ـ منابع دیگر: پس از شیخ طوسى، دیگر نویسندگان، مؤلفان جوامع روایى و ادعیه، این روایت را با واسطه و یا بى واسطه از شیخ طوسى و «مصباح المتهجد» نقل کرده اند، که برخى از آنها تمام خطبه را نقل کرده اند و بعضى تنها به نقل پاره هایى از آن بسنده کرده اند.

الف: منابعى که همه خطبه را نقل کرده اند

1. اقبال الاعمال: رضى الدین ابوالقاسم على بن موسى بن طاووس (متوفاى664)، تمام این خطبه را در کتاب «اقبال الاعمال» نقل کرده است، یادآورى مى کنیم ابن طاووس این روایت را به سند خود از شیخ طوسى و با همان سند شیخ با اندک تفاوتى در بعضى از کلمات نقل مى کند.

2. مصباح کفعمى:شیخ تقى الدین ابراهیم بن على ابن الحسن … الکفعمى (متوفاى905)، این خطبه را از «مصباح المتهجد»، در کتاب خود به نام «جنة الامان الواقیة وجنة الایمان الباقیة» معروف به «مصباح کفعمى» با کمى تفاوت آورده است.

3. بحارالانوار: علامه ملا محمّد باقر مجلسى، این خطبه را از «مصباح الزائر»، تألیف سید ابن طاووس، صاحب «اقبال الاعمال»، و به طور کامل در «بحارالانوار» نقل کرده است، لکن با نسخه «مصباح المتهجد» اندکى تفاوت دارد.

4. مصباح الزائر: از آنجا که علامه مجلسى این خطبه را از «مصباح الزائر» نقل مى کند بى شک این کتاب نیز از جمله منابعى است که خطبه را به طور کامل ذکر کرده است، ولى باید توجه داشت که چون مؤلف «اقبال الاعمال»، «مصباح الزائر» یک نفر است و کتاب اخیر اولین تألیف سید ابن طاووس است، ممکن است این دانشمند آنچه را که در «اقبال الاعمال»، نقل کرده است همان باشد که در «مصباح المتهجد» بیان داشته است.

5. مسند الامام الرضا(ع): مؤلف این اثر، متن کامل خطبه را از کتاب «مصباح المتهجد» نقل کرده است.

ب: منابعى که تنها به نقل پاره هایى از خطبه بسنده کرده اند

1. مناقب ابن شهر آشوب: رشید الدین محمّد بن على بن شهر آشوب مازندرانى (متوفاى588)، بخش کمى از این خطبه را در کتاب خود به نام «مناقب آل ابى طالب» نقل کرده است.

2. وسائل الشیعه: شیخ حر عاملى بخشهایى از این روایت را که در ارتباط با استحباب روزه عید غدیر است از کتاب «مصباح المتهجد»، در کتاب الصوم «وسائل الشیعه» با ذکر سند نقل کرده است.

3. تفسیر نورالثقلین: محدث مفسر عبدعلى حویزى، پاره هایى از این خطبه که در اهمیت عقل و خرد و کارایى آن است و مشتمل بر آیه شریفه لیهلک من هلک عن بیّنة…(انفال،42) است، ذیل همین آیه، و بخشى دیگر را به مناسبت آیه لاتمسکوا بعصم الکوافر…(ممتحنه،10) را در جاى دیگر آورده است.

4. جامع احادیث الشیعه: در این مجموعه که زیر نظر آیة اللّه العظمى بروجردى، تدوین گردیده است، به مناسبت استحباب روزه در روز هجدهم ذو الحجه، بخشى از خطبه را که مربوط به روزه و صدقه است، نقل شده است.

5. الغدیر: علامه امینى در کتاب «الغدیر» به ذکر بخشهایى از این خطبه که مشتمل بر واژه «عید» است به مناسبت «عید الغدیر العترة» پرداخته است. علامه امینى اگرچه خود تصریح نمى کند که خطبه را از کدام منبع نقل کرده است، ولى از قراین و شواهد و بویژه از پاورقى کتاب بخوبى معلوم مى شود که آن را از «مصباح المتهجد» نقل کرده است.

4) پژوهشى در سند خطبه
شیخ طوسى در کتاب «مصباح المتهجد وسلاح المتعبد» زیر عنوان «خطبه امیرالمؤمنین یوم الغدیر» مى نویسد:
…اخبرنا جماعة عن ابى محمّد هارون بن موسى التلعکبرى، قال حدثنا ابوالحسن على بن احمد الخراسانى الحاجب فى شهر رمضان سنة سبع وثلاثین وثلاث مأة، قال حدثنا سعید بن هارون ابو عمرو المروزى وقد زاد على الثمانین سنة، قال حدثنا الفیاض بن محمّد بن عمر الطوسى بطوس سنة تسع وخمسین ومأتین وقد بلغ التسعین، انه شهد ابا الحسن على بن موسى الرضا(ع) فى یوم الغدیر و بحضرته جماعة من خاصته وقد احتبسهم للافطار… وهو یذکر فضل الیوم وقِدمه فکان من قوله(ع) حدثنى الهادى [الکاظم(ع)] ابى، قال حدثنى جدّى الصادق(ع) قال حدثنى الباقر(ع)، قال حدثنى سید العابدین(ع) قال حدثنى ابى الحسین(ع) قال: اتفق فى بعض سنتى امیرالمؤمنین الجمعة والغدیر فصعد المنبر على خمس ساعات من نهار ذلک الیوم فحمد اللّه واثنى علیه حمداً لم یسمع مثله….
شیخ طوسى آنگاه خطبه غدیریه را تا پایان نقل مى کند.

1ـ بررسى رجال و سند روایت
سلسله سند این روایت از دو بخش تشکیل شده است: بخش اول آن سلسله ذهبیه است که از امام هشتم، على بن موسى الرضا(ع) شروع و با واسطه ائمه معصومین(ع) به امام امیرالمؤمنین(ع) منتهى مى شود که تنها به جهت تبرک و تیمن، نام مبارک آنها ذکر شد. اما بخش دوم سند از شیخ طوسى و کتاب «مصباح المتهجد» آغاز و به «فیاض بن محمّد» منتهى مى شود که محور پژوهش در این بخش از مقاله است.

2ـ اهمال در روایت

این حدیث از نظر علم رجال و علم درایت، از روایتهاى «مهمل» به شمار مى رود، چرا که تعریف روایت مهمل به طور کامل بر این روایت منطبق است.
علماى رجال و درایت، در تعریف خبر مهمل گفته اند:
مهمل، روایتى است که برخى از رجال سند آن در کتابهاى رجالى ذکر نشده باشد و یا اگر ذکر شده وصفى از آن نشده باشد.
ارباب رجال درباره رجال سند این روایت به جز «هارون بن موسى» که مدح و توثیق شده و با تعابیرى چون، وجه، ثقه، معتمد، جلیل القدر، عظیم المنزلة وعدیم النظیر یاد شده است، از دیگران ذکرى به میان نیاورده اند و وصفى چه مدح و چه ذم و قدح درباره آنها نگفته اند. مراجعه به جوامع رجالى و سخن علامه نمازى شاهرودى گواه بر این گفته است. وى تصریح دارد که علماى رجال از على بن احمد، سعید بن هارون و فیاض بن محمّد طوسى سخنى به میان نیاورده اند. بنابراین، روایت مهمل است اما این باعث آن نمى شود که دست از روایت شسته و بدان توجهى نکنیم، چرا که میان دانشمندان علم رجال و درایت گفتار یکسان و هماهنگى وجود ندارد، و اتفاق و اجماعى بر میزان اعتبار روایت مهمل در بین نیست و در این باره دست کم سه نظریه وجود دارد.

آراء دانشمندان درباره روایت مهمل

1ـ روایت مهمل بسان روایت مجهول: این سخنى است که به شهید ثانى، مجلسى و ممقانى نسبت مى دهند که گفته اند: مجهول اعم از روایتى است که تصریح به مجهول بودن آن شده باشد و روایتى که مدحى و قدحى درباره آن ذکر نشده باشد.
ممقانى ضمن این که روایت مهمل و مجهول را جزء اقسام خبر ضعیف مى شمارد مى افزاید: در «لب اللباب» نیز این قسم از روایات در حکم ضعیف دانسته شده است.

2ـ مهمل، مجهول لغوى است: این گفته محمّدباقر استرآبادى در «رواشح» است، که معتقد است مجهول بر دو قسم است: مجهول اصطلاحى، یعنى روایتى که پیشوایان رجال نسبت به یکى از راویان آن حکم به جهالت نموده باشد، و مجهول لغوى یعنى روایتى که از راوى آن در کتابهاى رجالى نام برده نشده است. در قسم اول مسلماً روایت ضعیف است ولى در قسم دوم نمى توان حکم به ضعف و صحت نمود.

3ـ روایت مهمل جزء روایت ممدوح است: این عقیده علامه حلى و ابن داود (محمّد بن احمد بن داود) و گذشتگان از رجالیان است. مولف «قاموس الرجال» مى نویسد:
علامه، مهمل را اصلاً عنوان نکرده و ابن داود نیز آن را در جزء اول کتاب و در شمار روایتهاى ممدوح ذکر کرده است. مفهوم این کار این است که به روایت مهمل عمل مى کرده اند همانند عمل به خبر ممدوح.
مؤلف« قاموس الرجال» با تعبیر «هو الحق الحقیق بالاتباع و علیه عمل الاصحاب» آن را تایید مى کند.
در نتیجه باید گفت، از آنجا که نسبت به رجال روایت مهمل تصریحى بر جهل و قدح نشده است و میان دانشمندان نیز سخن یکسانى در بى ارزشى روایت مهمل وجود ندارد، و از سوى دیگر علامه مجلسى با فرض بى اعتبارى و ضعف روایت مهمل، این خطبه را در «بحارالانوار» نقل کرده است مى توان آن را تلقى به قبول کرد، بویژه اینکه بزرگانى چون شیخ طوسى، ابن طاووس، کفعمى، حرّ عاملى و امینى این خطبه را نقل کرده اند.

5) شکوه غدیر در نگاه على(ع)

در این بخش به پاره هاى از خطبه غدیریه که درباره معرفى روز غدیر و بیان عظمت و شکوه آن است، اشارت مى شود.

1ـ روز غدیر، عید بزرگ: «ان اللّه جمع لکم معشر المؤمنین، فى هذا الیوم عیدین عظمین کبیرین». آن گونه که پیش از این نیز یادآورى شد، هنگامى که امام(ع) این خطبه را ایراد فرمود، روز غدیر مصادف با روز جمعه بوده است، به همین دلیل تعبیر به «عیدین» کرده و هر دو را به عظمت و بزرگى یاد کرده است. این خود بهترین دلیل بر «تعیّد» روز هجدهم ذو الحجة و برگزارى مراسم جشن و سرور و بزرگداشت آن است.
در عید بودن روز غدیر، روایات متعددى از پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع) به ما رسیده است، از جمله در روایتى از پیامبر(ص) مى خوانیم که فرمود:

یوم غدیرخم افضل اعیاد امتى.
و در روایتى از امام صادق مى خوانیم که فرمود:
انه یوم عید و فرح و سرور.
و یا مى فرماید:
اشرف و اعظم اعیاد است.
نویسنده «الغدیر»، از برخى بزرگان از دانشمندان اسلام چون ابو ریحان بیرونى، ابن طلحه شافعى و ابن خلکان نقل مى کند که از این روز با نام «عید» یاد کرده اند.

2ـ روز بیان اراده خدا و روز بلاغ: «فانزل اللّه على نبیه فى یوم الدوح ما بیّن به عن ارادته فى خلصائه وذوى اجتبائه وامره بالبلاغ…». «واژه دوح»، جمع «دوحه» به معناى درختان بزرگ و تنومند است، این بخش از خطبه در حقیقت بیانگر موقعیت جغرافیاى تاریخى غدیر است. امام(ع) مى فرماید، آن روز زیر درختان تنومند، آیاتى نازل شد که مبیّن اراده خدا براى بندگان خالص، مخلص و برگزیده اوست.
در آن روز که هجدهم ذو الحجه بود جبرئیل فرود آمد و آیه یا ایها الرسول بلغ… را بر پیامبر(ص) نازل کرد، و آن حضرت را مأمور به تبلیغ امرى کرد که بین خدا وپیامبر(ص) وجود داشت وآن ولایت على(ع) است.
از جمله بلغ ما انزل الیک بخوبى روشن مى شود که پیش از آن ولىّ امر تعیین شده بود و آن روز تنها براى معرفى و ابلاغ بوده است.

3ـ غدیر روز بزرگ، روز گشایش ، روز تکامل …: «ان هذا یوم عظیم الشأن، فیه وقع الفرج ورفعت الدرج ووضحت الحجج». عظمت این روز بدان جهت است که ظرف ظهور اراده الهى و زمان ابلاغ پیام الهى و آثار مترتب بر آن است؛ روزى است که گشایش و فرج حاصل شد، چرا که نگرانى امت اسلام نسبت به زمان پس از پیامبر را برطرف کرد و بدانها امید بخشید؛ روزى که نردبان تکامل افراشته شد و با طرح مسئله امامت و معرفى امام، دین به کمال لازم خود رسید، روزى که حجت ها آشکار شد و بر همگان اتمام حجت گردید.

4ـ روز پرده بردارى از مقام امامت: «هذا یوم الایضاح والافصاح عن المقام الصراح». «افصاح» به معناى اظهار کردن و مرادف با «ایضاح» است، و صراحت به معناى خالص بودن چیزى از تعلقات است، و سخن صریح از همین باب است بدان جهت که اظهار و تأویل ندارد. اما مقام صراح یعنى جایگاه پاکى، پیراستگى، و منظور از آن مقام عصمت و امامت است که در روز غدیر از آن پرده بردارى شد و امام براى همگان مشخص شد تا دیگر بهانه اى براى منافقان و دو رویان نباشد که پیامبر(ص) به صراحت کسى را معرفى نکرده است.

5ـ روز کامل شدن دین: «ویوم کمال الدین …»، روزى است که دین خداوند کامل شد. کارى که در روز غدیر صورت گرفت آنچنان از اهمیت برخوردار بود که حق تعالى در شأن آن فرمود: الیوم اکملت لکم دینکم، کارى که اگر صورت نمى گرفت، نه تنها دین به مرحله کمال خود نمى رسید که در حقیقت اصل رسالت نیز ابلاغ نشده بود، فان لم تفعل فما بلغت رسالته از این روى على(ع) نیز خود فرمود: وکمل اللّه دینه….
6ـ روز پیمان بستن: «ویوم العهد المعهود»، روز پیمانِ بسته شده است، پیمانى که پیامبر(ص) پس از گرفتن اقرار و اعتراف از مردم مبنى بر اینکه پیامبر حتى از خود مردم نسبت به خودشان، بر آنها اختیار و حق دارد و مردم نیز آن را تأیید کردند.
ایها الناس من اولى بالمؤمنین من انفسهم؟ قالوا: اللّه ورسوله اعلم. قال: ان اللّه مولاى وانا مولى المؤمنین و انا اولى بهم من انفسهم فمن کنت مولاه فعلى مولاه.
ممکن است عهد معهود اشاره به عهدى باشد که در آغاز خلقت از انسان گرفته شد، واذ اخذ ربک من بنى آدم…(اعراف،172)، چرا که در دعاى غدیر مى خوانیم که على(ع) فرمود: «وجددت لنا عهدک و ذکرتنا میثاقک المأخوذ منا فى ابتداء خلقک ایانا».

7ـ روز شهود و حضور: «ویوم الشاهد والمشهود» . این تعبیرى است که قرآن درباره قیامت به کار برده است، به این معنا که شاهدْ پیامبر و مشهود، قیامت است، شاهدْ انسانها و مشهود، اعمال آنان است، شاهد ملائکه و مشهود، قرآن است و شاهدْ پیامبر و مشهود، على(ع) است.
به کار بردن این تعبیر درباره روز غدیر، مفید همین معناست که پیامبر، شاهد و على، مشهود است. پیامبر(ص) شهادت به ولایت على(ع) داد و انسانها و فرشتگان بر این امر گواهى دادند. تاریخ نیز گواهى داد که گروهى به دلیل نیل به مقام ولایت به على(ع) تبریک و تهنیت گفتند، لکن پس از چندى و در ظرف تنها چند ماه آن را زیرپا گذاشتند.

8ـ روز نمایش قرارها از دورویى ها: «یوم تبیان العقود عن النفاق والجحود». روزى که خط حق از جریان نفاق مشخص شد، روزى که باعث شد حامیان واقعى از مدعیان دروغین جدا شوند؛ آنان که حقایق را آگاهانه انکار کردند و نفاق خود را در عمل آشکار ساختند، على(ع) در متن خطبه فرمود: «وکشف خبایا اهل الریب وضمائر اهل الارتداد، وقع الاذعان من طائفة باللسان دون حقائق الایمان و من طائفة باللسان وصدق الایمان».

9ـ روز بیان حقایق: «ویوم البیان عن حقائق الایمان». روزى که خط ایمان از دیگر خطوط ممتاز شد، کسانى که تا آن روز ادعاى ایمان به خدا و اطاعت از پیامبر را داشتند، در آن روز درونشان آشکار شد. در آن روز همه دانستند که اگر واقعاً معتقد به اطیعوا اللّه واطیعوا الرسول هستند باید از اوامر خدا و پیامبر و از جمله ولى امر، على بن ابى طالب(ع) که مصداق بارز و اَتم اطاعت از خدا و رسول است نیز پیروى کنند.
اینجا بود که با نصب على(ع) و نقش بر آب شدن نقشه ها و برباد رفتن خواب و خیالها، حقایق را انکار کردند و مصداق قل لم تؤمنوا(حجرات،14) شدند، چرا که ایمان فقط گفتن شهادتین نیست، بلکه پذیرش ولایت، حقیقت آن است که باید در قلب تجلى و در عمل جلوه نماید.

10ـ روز راندن شیطان: «یوم دحر الشیطان». «دحر» بر وزن «دهر» به معناى راندن است. در روز غدیر با کامل شدن دین، شیطان نیز براى دومین بار رانده شد، شیطان که از دین کامل و حقیقت ایمان دل خوشى ندارد، دوست مى داشت دین، ناتمام و ابتر بماند و به کفار وعده مى داد که با مرگ پیامبر(ص) نفس راحتى مى کشند، با واقعه غدیر، وسوسه ها، توطئه ها و نقشه ها، نقش بر آب شد و همان گونه که کافران مأیوس و نومید شدند (الیوم یأس الذین کفروا من دینکم ـ مائده،5)، شیطان نیز مأیوس و رانده درگاه الهى شد؛ همو که راضى به خلافت انسان براى خدا نبود و با سجده نکردن طرد و رجم شد، راضى به خلافت على(ع) براى پیامبر(ص) نیز نبود و از این رو مدحور گردید. از این روست که در حدیثى از امام رضا(ع) مى خوانیم که فرمود:
یوم مرغمة الشیطان.

11ـ روز برهان:«یوم البرهان». قرآن کریم، یهود و نصارا را که مدعى انحصار بهشت بودند و مى گفتند جز ما کسى به بهشت نمى رود (وقالوا لن یدخل الجنه الامن کان هوداً او نصارى ـ بقره،112)، محکوم مى کند و آنان را به استدلال فرا مى خواند و مى فرماید: قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین(بقره،112). روز غدیر دلیل حقانیت اهل ولایت و رهروان امام و ولى اللّه الاعظم و منصوب الهى است، و دلیل و برهانى است که تاریخ، حدیث و تفسیر گواه آن است. دیگران اگر مدعى هستند باید اقامه دلیل کنند و برهان بیاورند.

12ـ روز داورى: «هذا یوم الفصل الذى کنتم توعدون»، روز غدیر روز جدایى حق از باطل است و این عبارت امام(ع) در حقیقت تشبیهى از غدیر به قیامت است و یا به عبارت صحیح تر تاویل به آن است، که قرآن فرمود: هذا یوم الفصل الذى کنتم به تکذبون(صافات،2) و نیز فرمود: وهذا یومکم الذى کنتم توعدون(انبیاء،103).
در این تشبیه و تأویل دو نکته وجود دارد: اوّل این که آن گونه که روز قیامت حق از باطل جدا مى شود و اهل حقیقت و ایمان روانه بهشت مى شوند و گروه باطل به سوى دوزخ برده مى شوند، روز غدیر نیز فرقه ناجیه، مؤمنان به ولایت هستند و در صراط مستقیم که همان امام مفترض الطاعة است (انا سبیله الذى نصبنى للاتباع بعد نبیّه) قرار دارند، و جز آنها که از حق و ولایت اعراض کرده اند، دوزخى اند.
دوم این که کفار و مشرکان انتظار وقوع قیامت را نداشتند و مى پنداشتند که واقعیت ندارد؛ دشمنان ولایت نیز انتظار چنین روزى را نداشتند و نمى پنداشتند که خداوند وصى و جانشینى براى پیامبر(ص) تعیین و نصب کنند، اما با حیرت تمام مشاهده کردند که خداوند خود داورى کرد و امام و ولى را تعیین نمود و پیامبر(ص) را مأمور به ابلاغ آن فرمود.

13ـ روز فرشتگان: «هذا یوم الملاء الاعلى الذى انتم عنه معرضون»، غدیر روز فرشتگان والامقام در عالم بالاست. این فقره از خطبه، برگرفته از کلام الهى است که فرمود: لایسمعون الى الملأ الاعلى(صافات،8). به کار بردن این تعبیر بیانگر آن است که در این روز فرشتگان به امر الهى فرود آمده و چنین مأموریتى را براى پیامبر(ص) آوردند، پس از، آن نیز طبق روایت رضوى در عالم فرشتگان محفل انس برگزار مى شود که فرمود:
وهو الیوم الذى یامر جبرئیل ان ینصب کرسى کرامة بازاء بین المعمور ویصعده جبرئیل وتجتمع الیه الملائکه من جمیع السموات.
و نیز مى فرماید:
ان یوم الغدیر فى السماء اشهر منه فى الارض.
اما معاندان نمى توانند و یا نمى خواهند این معنا را درک کنند، از این روى امر مهم الهى را از صقع ربوبى و ملأ اعلى تنزل داده و به یک امر بشرى تبدیل کردند.

14ـ روز رهنمون: «هذا یوم الارشاد». غدیر، روزى است که خداوند به وسیله پیامبر(ص) مردم را به مسیر آینده شان راهنمایى کرد، حقایق را گفت، ولىّ امر را معرفى کرد، و با بدرقه کردن آن با دعاى معروف اللّهمّ وال من والاه وعاد من عاداه واحب من احبه وابغض من ابغضه راه ولایت و مسیر عداوت ، طریق حب و بغض مردم را مشخص فرمود. پیامبر(ص) ارشاد کرد و رهنمون داد، مسیر آینده را روشن کرد، اما امت چه کرد؟

15ـ روز آزمون: «ویوم محنة العباد»، «محنت» به معناى آزمودن است و «امتحان» نیز از همین باب است. روز غدیر روز آزمایش بندگان بود، روزى که خداوند، ولى و پذیرش ولایتش را وسیله آزمودن انسانها قرار داد، هر که آن را پذیرفت و بدان پاى بند بود، سرفراز از بوته آزمایش درآمد، و هر که آن را رفض کرد ـ هر چند در آن هنگام تبریک گفت ـ در این امتحان پذیرفته نشد، چرا که نفى ولایت در حقیقت رها کردن رسالت و ترک توحید است.

16ـ روز پیشاهنگان: «یوم الدلیل على الرواد». «رواد» جمع «راید» به معناى پیش قراول است، این عبارت ممکن است بدین معنا باشد که على(ع) که خود از پیشگامان ایمان و اسلام است (اول من آمن به، اول من اسلم) و گوى سبقت را در این میدان از دیگران ربوده است (که فرمود «والسابقون السابقون اولئک المقربون ـ واقعه،10و11)،به این روز و واقعه غدیر بر فضایل خود استدلال مى کند و مى گوید: روز غدیر که روز ولایت و معرفى ولى است دلیلى است بر شناخت پیشگامان و پیشاهنگان. پیشگام در ایمانِ به رسالت، پیشاهنگِ در امامت و صدر الائمه است.

17ـ روز هویدا شدن نهانها: «هذا یوم ابدى خفایا الصدور ومضمران الامور». در این بخش از خطبه دو احتمال وجود دارد.یکى گوشزد کردن مجدد جریان نفاق و دوروییهاى مذموم که پیش از این بدان اشارت فرمود.
دیگر، آشکار شدن اسرار ممدوح؛ یعنى روزى که خداوند، راز بین خود و رسولش را آشکار کرد، در آن روز پیامبر(ص) سرّى را که خداوند در درونش به ودیعت نهاده بود و پیامبر از افشاى آن در هراس بود، با تضمین بر تأمین آن را آشکار کرد. (بلغ ما انزل الیک من ربک … واللّه یعصمک من الناس). شاید ترکیب «مضمرات الامور» مؤید همین معنا باشد.

18ـ روز شناسایى خاصان: «هذا یوم النصوص على اهل الخصوص». پیامبر مکرم(ص) از آغاز بعثت تا حجة البلاغ، بارها به اشاره و کنایه به معرفى على(ع) پرداخته بود، در حدیث «یوم الانذار»، در حدیث منزلت و … اما در جریان غدیر بدون هیچ پرده پوشى و به دور از هر گونه کنایه و اشاره و با صراحت تمام به معرفى على(ع) به عنوان ولى امر مسلمین پرداخت و راه هرگونه توجیه را مسدود کرد زیرا که فرمود: «من کنت مولاه فعلىّ مولاه». از این روست که امام مى فرماید: غدیر روز تنصیص است روز معرفى خاصان (على) با سخن صریح است.

19ـ روز اوصیا و انبیا: «هذا یوم شیث، هذا یوم ادریس، هذا یوم یوشع، هذا یوم شمعون». در این بخش از خطبه امام به تعلق روز غدیر به برخى از انبیا و اوصیا چون ادریس، شیث، یوشع و شمعون اشارت مى کند، قرآن کریم درباره ادریس مى فرماید: واذکر فى الکتاب ادریس انه کان صدیقاً نبیاً(مریم،56).
شیث، به حسب تاریخ، وصى حضرت آدم بوده است؛ یوشع نیز جانشین حضرت موسى(ع)، و شمعون جانشین حضرت عیسى(ع) بوده است. در ادامه روایت مى خوانیم که روز غدیر به آدم (قبول توبه)، ابراهیم (نجات از آتش)، هارون (جانشینى از موسى) و عیسى(ع) تعلّق دارد.
گویا روز غدیر یادآور نقاط حساس در نبوت و وصایت است که بسیارى از انبیا از جمله پیامبر اسلام(ص) در آن تعیین جانشین کرده اند.

20ـ روز آسایش و آسودگى: «هذا یوم الامن و المأمون». قبل از واقعه غدیر، نگرانیهایى نسبت به آینده اسلام وجود داشت و حتى از پیامبر(ص) نیز چنین نگرانى یى ابراز مى شد، چرا که در حدیث ثقلین و خطبه حجة الوداع فرمود: «فانظروا کیف تخلفونى فى الثقلین» اما پس از جریان غدیر مى بینیم این نگرانى به سرور و شادى مبدل مى شود که فرمود:
اللّه اکبر على اکمال الدین واتمام النعمة ورضى الرب برسالتى والولایة لعلى من بعدى.
على(ع) نیز در همین خطبه فرمود: «واقر عین نبیه والمؤمنین والتابعین»، افزون بر این که خداوند براى پیامبر(ص) نسبت به پیامدهاى غدیر، امنیت و آسایش را تضمین کرد: «وضمن له عصمته منهم» که از این جهت نیز غدیر روز آسودگى است.

21ـ روز گنج پنهان: «هذا یوم اظهار المصون من المکنون». غدیر روزى است که آنچه در نهان نگهدارى مى شد، علنى گردید، و این همان امر مهم ولایت است. تعبیر به «المصون من المکنون» بیانگر آن است که حادثه غدیر برنامه اى نبوده است که خلق الساعه پدید آمده باشد، بلکه پیش از فرا رسیدن این برهه از زمان در مکنون (صندوقچه) حفظ شده علم الهى و سینه پیامبر(ص) وجود داشته است و روز غدیر تنها ظرف اعلان آن است.

22ـ روز آشکار شدن رازها: «هذا یوم ابلاء السرائر». این قسمت از خطبه تعبیر دیگرى از بیانى است که قبلاً بیان شده بود، در حقیقت امام با توجه به اهمیت این اعلان، آن را به چند گونه بیان کرده است. یک بار فرمود: «یوم الایضاح»، بار دیگر گفت: «یوم ابدى خفایا الصدور و مضمرات الامور»، و در مرتبه بعد فرمود: «اظهار المصون» و بالاخره در آخر فرمود: «ابلاء السرائر»؛ روزى که اسرار درون اعم از کفر و ایمان، بغض و حب، شر و خیر، ریا و اخلاص و… آشکار شد.
تعبیر اخیر برگرفته از وصف قیامت است که قرآن بدان اشارت دارد و مى فرماید: یوم تبلى السرائر(طارق،9). تشبیه روز غدیر به روز قیامت مى تواند بیانگر این نکته باشد که آن گونه که روز قیامت اعلان نهایى پایان دوره اى از حیات و آغاز حیاتى دیگر است، غدیر نیز به نوبه خود اعلان پایان دوره اى از هدایت و ارشاد (به صورت نبوت) وآغاز دوره اى دیگر در شکل امامت است و ویژگى جاودانگى دین را تضمین مى کند.

نکته پایانى

از آنچه گذشت، روشن شد که جریان غدیر، تنها رخدادى تاریخى و یا گذرگاهى جغرافیایى و یا بحثى روایى و یا مسئله اى سیاسى نیست و حتى به رغم تصور عموم، حدّ فاصل میان شیعه و سنى در مسئله امامت نیست؛ زیرا اختلاف نظر میان این دو فرقه بر سر وقوع حادثه تاریخى غدیر، یا صدور روایت آن و یا لزوم وجود امام و رهبر نیست، که همگان بر آن ها اتفاق نظر دارند؛ آنچه در این رهگذر مورد نقض و ابرام فریقین است، لزوم تنصیصى بودن نصب امام و ولىّ به همان وجه که در نبوت و رسالت است، مى باشد.
بنابراین، غدیر، نه تاریخ است، نه جغرافیا، نه روایت است و بحث درایت ، و نه سیاست و حکومت، بلکه ولایت است و ولایت.
به عبارت دیگر غدیر سر فصل عقیده اى است که سرچشمه همه طاعتها و نمود همه رسالتها و نبوت همه انبیا است.
غدیر کلمه اى است که پیشوندش لاهوت و رسالت، و پسوند آن امامت و ولایت است. غدیر جمله اى است که مبتداى آن توحید، خبرش معاد و قیامت و ربطش ولایت است پس بر ماست که با درک ربط بین توحید و نبوت و ولایت همه عقاید، اخلاقیات و اعمال خود را با ولىّ (صراط مستقیم مجسم) بسنجیم و بر وفق آن گام برداریم.